Канцлер Леў Сапега
Нашчадак старадаўняга роду
Цяпер мы пагаворым яшчэ пра аднаго з нашых славутых суайчыннікаў, які ўсё сваё жыццё самааддана служыў Бацькаўшчыне — Вялікаму Княству Літоўскаму і здабыў за гэта пашану і ўдзячную памяць народа.
Яго звалі Леў Сапега.
Род князёў Сапегаў быў у Беларусі адным з самых старажытных, і даў ёй багата вядомых людзей. Але найбольш праславіў яго Леў Сапега, які нарадзіўся ў вёсцы Астроўна, што недалёка ад горада Бешанковічы на Віцебшчыне.
Калі хлопчыку споўнілася шэсць гадоў, бацькі завезлі яго ў Нясвіж. Тады там была найлепшая ў Беларусі школа, адчыненая князямі Радзівіламі. Якраз тым часам вучоны і асветнік Сымон Будны, які працягваў справу Францішка Скарыны, выпусціў у Нясвіжскай друкарні беларускія кнігі. Па адной з іх князевіч Сапега і навучыўся чытаць на роднай мове.
У Нясвіжскім замку, дзе жыў хлопчык, працавала шмат запрошаных Радзівіламі вучоных, вядомых па ўсёй Еўропе. Тут яны пісалі свае творы, выкладалі ў школе, клапаціліся пра багацце Радзівілаўскай бібліятэкі. Гэтыя людзі ведалі старажытныя і сучасныя мовы. Беручы з іх прыклад, Леў Сапега ўжо ў дзяцінстве апрача беларускай мовы выдатна ведаў лацінскую, грэцкую, нямецкую і польскую. Ледзь не кожны дзень здольны да навукі хлопчык праводзіў у замкавай бібліятэцы. Ён чытаў старадаўнія рукапісы і друкаваныя кнігі і хутка назапашваў веды.
У трынаццаць гадоў Леў Сапега ўжо паступіў у знакаміты Ляйпцыгскі універсітэт у Нямеччыне. Там ён захоплена вывучаў гісторыю, філасофію і права — навуку пра законы, па якіх жывуць людзі. Ён ужо марыў пра тое, як будзе служыць роднай зямлі.
На дзяржаўнай службе
З дапамогаю сваіх апекуноў — Радзівілаў — Сапега быў прыняты на службу да караля і вялікага князя Сцяпана Батуры. Гаспадару дзяржавы спадабаўся адукаваны юнак, які старанна выконваў усе даручэнні.
Сапега меў выдатную памяць і бліскуча ведаў законы Вялікага Княства. Ён быў заўсёды ветлівы, сціплы і сумленны. Гледзячы на яго, кароль гаварыў, што Леў Сапега будзе дзяржаўным чалавекам. І ён не памыліўся.
Тым часам, як вы памятаеце, ішла вайна з Масковіяй, што хацела захапіць беларускія землі. Сапега за свае грошы, якія атрымаў у спадчыну ад бацькі, стварыў і ўзброіў цэлы полк, а сам стаў яго камандзірам.
За мужнасць у змаганні з ворагам кароль прызначыў Сапегу на адказную пасаду сакратара Вялікага Княства. З гэтага часу ён змог цалкам заняцца дзяржаўнымі справамі.
З поўдня нашай Бацькаўшчыне пагражалі туркі і крымскія татары. Каб адбіцца ад іх, трэба было падпісаць замірэнне з іншым ворагам — Масковіяй. Леў Сапега выправіўся з пасольствам да расейскага цара і падпісаў мірную дамову на дзесяць гадоў, а таксама вызваліў з царскага палону 900 беларусаў.
Таленавіты палітык і дыпламат атрымліваў усё новыя і больш высокія пасады. Больш за трыццаць гадоў ён быў вялікім канцлерам, гэта значыць другім чалавекам у дзяржаве пасля самога вялікага князя.
Статут Вялікага Княства
Сапега добра разумеў, што краіна магутная тады, калі жыве па мудрых і строгіх законах. Пад яго кіраўніцтвам быў напісаны і ў 1588 годзе прыняты новы Статут Вялікага Княства Літоўскага — кніга, дзе былі сабраныя ўсе законы нашай дзяржавы.
Статут умацоўваў самастойнасць Княства. Ён забараняў іншаземцам купляць тут зямлю. Закон бараніў правы людзей розных рэлігій. Знатны чалавек не меў права беспакарана забіць простага селяніна. За злачынствы супроць жанчын закон караў больш сурова. Кожны вольны чалавек мог без перашкодаў выехаць за мяжу.
Ужо ў тым далёкім часе нашыя прадзеды клапаціліся пра ахову прыроды і яе багаццяў. У Статуце пералічваліся каштоўныя звяры і птушкі, якія знаходзіліся пад абаронаю дзяржавы. Забаранялася паляваць на зубрых, калі ў іх былі малыя дзіцяняты. Той, хто разбурыць сакалінае ці лебядзінае гняздо або заб'е бабра, мусіў заплаціць столькі грошай, колькі каштавалі два ці нават тры валы або кані. Статут быў напісаны на беларускай мове. Закон яшчэ раз пацвярджаў, што гэтая мова — дзяржаўная. На ёй вялі дыпламатычную перапіску, складалі ўрадавыя дакументы, выступалі на Сойме дэпутаты.
За свае грошы Леў Сапега выдаў Статут у Віленскай друкарні. Адтуль яго развезлі па ўсім Княстве, каб кніга законаў заўсёды знаходзілася пад рукой у таго, каму яна спатрэбіцца. У прадмове да Статута Леў Сапега з вялікім гонарам зазначаў: “Не чужой якой-небудзь мовай, але сваёй уласнай правы свае пісаныя маем і на любую крыўду адпор сваімі законамі дадзім”.
Статут Вялікага Княства Літоўскага быў найлепшым зборам законаў у тагачаснай Еўропе. Яго перакладалі і выдавалі ў іншых краінах. Па запісаных у Статуце законах беларусы жылі некалькі стагоддзяў.
Цікава, што ў старадаўніх беларускіх законах, а таксама ў тагачасных летапісах часта сустракаюцца словы “спадар” і “спадарыня”. Значыцца, яны не прыдуманыя нядаўна, як лічаць некаторыя, а існавалі ў нашай мове здаўна.
Рэч Паспалітая
У тым часе, калі жыў Леў Сапега, нашая Бацькаўшчына — Вялікае Княства Літоўскае — аб'ядналася з Польскім Каралеўствам. Гэта здарылася ў 1569 годзе. Тады якраз ішла вайна з Масковіяй, і Княству патрэбная была дапамога.
Задзіночанне дзвюх дзяржаваў называлася Рэч Паспалітая.
Палякі хацелі стаць гаспадарамі не толькі ў сябе дома, але і на беларускіх землях. Продкі на чале з Львом Сапегам былі супраць гэтага. Статут Вялікага Княства не дазволіў чужаземцам захапіць уладу.
Нашая дзяржава мела свае суды і законы, сваё войска і свае грошы.
Палякам забаранялася тут займаць дзяржаўныя пасады.
Дзяржаўнай мовай у Вялікім Княстве была, як вы ўжо ведаеце, беларуская, а ў Польшчы — лацінская.
Але вялікі князь літоўскі адначасова быў і польскім каралём.
У Рэчы Паспалітай нашыя продкі жылі болей за два стагоддзі.
Вунія
Большасць жыхароў Вялікага Княства трымалася праваслаўнай веры. Праваслаўныя маскоўскія цары, якія марылі захапіць беларускую зямлю, хлусліва абвяшчалі, што яны хочуць абараніць адзінаверцаў.
З польскага боку таксама прагавіта паглядалі на Беларусь. У Польскім Каралеўстве вера была каталіцкая. Польскія ўлады хацелі і ўсіх беларусаў зрабіць каталікамі, каб лягчэй запанаваць над Вялікім Княствам Літоўскім.
Леў Сапега і ўсе, хто адстойваў незалежнасць нашай Бацькаўшчыны, лічылі, што самастойнасць дзяржавы можа ўмацаваць агульная вера.
Найвышэйшыя праваслаўныя святары сабраліся ў Берасці на з'езд. Яны абвясцілі, што захоўваюць у сваіх храмах усе ранейшыя звычаі і абрады, але прызнаюць уладу галоўнага каталіцкага святара — папы рымскага.
Адбылося як бы аб'яднанне праваслаўнай і каталіцкай цэркваў. Новую веру назвалі вуніяцкай, бо слова “унія” ў лацінскай мове і азначае — аб'яднанне, звяз. Вернікаў, якія прызналі гэты звяз, пачалі называць вуніятамі. Галоўным вуніяцкім саборам стаў старажытны полацкі храм святой Сафіі.
У вуніяцкіх храмах, адрозна ад праваслаўных і каталіцкіх, гучала беларуская мова. Святары тлумачылі на ёй Слова Божае. Вернікі спявалі па-беларуску царкоўныя песні. Вуніяты друкавалі на роднай мове кнігі і вучылі на ёй дзяцей у царкоўных і манастырскіх школах.
Паступова новая вера заваёўвала ўсё больш і больш прыхільнікаў. У канцы XVIII стагоддзя вуніятамі ўжо была большасць беларусаў.
Тры з кожных чатырох жыхароў нашай зямлі маліліся Богу ў вуніяцкіх храмах. Таму некаторыя гісторыкі называюць вуніяцтва народнай рэлігіяй беларусаў.
Канцлер Леў Сапега спрыяў узмацненню вуніі. Аднак ён сурова папярэджваў тых святароў, што хацелі загнаць людзей у сваю веру сілай. Сапега пісаў у адным з сваіх лістоў, што за жорсткасць вінаватыя будуць пакараныя і Богам, і людзьмі.
На схіле дзён
Льву Сапегу ішоў ужо сямідзесяты год, калі яму ўручылі булаву вялікага гетмана. Гэта значыла, што ён зрабіўся галоўным ваяводам войска Вялікага Княства Літоўскага.
Час для нашай Бацькаўшчыны быў тады цяжкі. Шведскі кароль пераправіў на 75
караблях свае палкі праз Балтыйскае мора ды рушыў на Вільню і Полацак.
Каб выставіць супраць ворага моцнае войска, Леў Сапега ахвяраваў усе свае грошы і маёмасць. Ягоны сын Ян таксама ўзброіў за свой кошт полк жаўнераў, які адважна біўся з захопнікамі.
Планы шведскага караля далучыць Вялікае Княства Літоўскае да сваіх уладанняў не спраўдзіліся.
Леў Сапега вызначыўся і ў іншых справах. Добрым словам успаміналі яго мастакі, пісьменнікі, друкары. За падтрымку і абарону таленавітых людзей паэты прысвячалі яму вершы. Багата грошай ён аддаваў на пабудову хрысціянскіх храмаў.
Заслуга Сапегі і ў тым, што ён сабраў надзвычай багатую бібліятэку. Ён паклапаціўся пра тое, каб для нашчадкаў былі перапісаныя ўсе галоўныя дакументы Вялікага Княства.
Калі-небудзь у Беларусі абавязкова паставяць помнік гэтаму выдатнаму дзяржаўнаму дзеячу, якога ведала ўся Еўропа.
Пытанні і заданні
1. Раскажы, дзе і як вучыўся Леў Сапега.
2. Як ён трапіў на дзяржаўную службу да вялікага князя і караля?
3. Чым скончылася паездка Сапегі да маскоўскага цара?
4. Раскажы пра законы нашай дзяржавы, сабраныя ў Статуце Вялікага Княства.
5. На якой мове быў напісаны і выдадзены Статут?
6. Чаму Вялікае Княства Літоўскае аб'ядналася з Польшчай? Як называлася задзіночаная дзяржава?
7. Што такое вунія?
8. Чаму вуніяцтва называюць народнай рэлігіяй беларусаў?
9. Як Леў Сапега дапамог радзіме перамагчы шведскіх захопнікаў?
10. Якія яшчэ заслугі належаць Сапегу?
