Францішак Багушэвіч
Маладыя гады
Францiшак нарадзiўся ў 1840 годзе ў шляхецкай сям'i ў фальварку Свiраны паблізу Вiльні. Неўзабаве бацькi пераехалi ў свой маёнтак Кушляны непадалёку ад Ашмянаў. Там прайшло Францішкава дзяцiнства. Там у ягоным сэрцы назаўсёды пасялiлася любоў да роднай беларускай зямлi і роднай мовы.
Бацькi выправiлi сына вучыцца ў Вiленскую гiмназiю. Гiмназiчнымi сябрамi будучага паэта сталi разумныя i смелыя хлопцы Цiт i Кастусь Далеўскiя, Жыгімонт (Зыгмунт) Мiнейка, Юллян Чарноўскi. Яны ненавiдзелi расейскiя парадкi i марылi пра час, калi Бацькаўшчына здабудзе сабе незалежнасць. Надзейным Францiшкавым сябрам быў ягоны малодшы брат Валяр'ян, якi таксама вучыўся ў Вiльнi. Гiмназiю Францiшак скончыў у лiку чатырох найлепшых вучняў. Добрыя веды дазволiлi яму паступiць у Пецярбургскі унiверсiтэт. Але вучыцца там Багушэвiчу не давялося.
Якраз тады царскiя ўлады ўвялi новыя унiверсiтэцкiя правiлы. Студэнтаў пазбавiлi шмат якiх правоў. Францiшак з таварышамi пастанавілі змагацца i адмовiлiся атрымаць свае залiковыя кнiжкi, куды выкладчыкi ставяць адзнакi. За гэта змагароў за справядлiвасць выключылi з унiверсiтэта.
Тым часам адзiн з першых беларускiх паэтаў XIX стагоддзя Вiнцэнт Дунiн-Марцiнкевiч заклiкаў адукаваных суайчыннiкаў несцi свайму народу веды. Вярнуўшыся з Пецярбурга ў Беларусь, Багушэвіч таксама пайшоў працаваць настаўнiкам у вясковую школку.
Сябры-паўстанцы
Калi пачалося паўстанне Кастуся Калiноўскага, Багушэвiч разам з братам Валяр'янам без ваганняў узяў у рукi зброю. Ён ваяваў за вызваленне Бацькаўшчыны ў аддзеле, якi ўзначальваў адважны паўстанцкi камандзiр Людвiк Нарбут. Гэты аддзел паспяхова змагаўся з расейскiмi карнiкамi ў наваколлi горада Лiды. Паўстанцаў падтрымлiвалi беларускiя сяляне. Разам з Багушэвiчам ваяваў мастак Мiхал Андрыёлi. Па нацыянальнасцi ён быў iтальянец, але сваёй радзiмай лiчыў Беларусь.
Паўстанцамi ў гераiчны 1863 год сталi i гімназічныя сябры Багушэвiча. За зброю ўзялiся тады ўсе лепшыя людзi нашага народа. Яны рызыкавалі сваiм жыццём, каб паказаць свету, што Беларусь не стала перад Расеяй на каленi i хоча быць свабоднай еўрапейскай краiнай. Пра гэта паўстанцы спявалi ў сваiх песнях. Некаторыя з тых песняў напiсаў Францiшак Багушэвiч, у якога ўжо абудзiўся паэтычны талент.
Цар кiнуў на паўстанцаў велiзарную, добра ўзброеную армiю. Супроць аднаго беларуса ваявала дзесяць, дваццаць, а часам i сто расейскiх салдатаў. У няроўным баi загiнуў Людвiк Нарбут. У Вiльнi карнiкi схапiлi i расстралялi сябра Багушэвiча Цiта Далеўскага.
У расстаннi з Беларуссю
У сутычцы з царскiмi карнiкамi Багушэвiч быў паранены. Яму ўдалося ўратавацца ад астрожнай камеры i кайданоў. Але за гэта Францiшак заплацiў доўгімі гадамi жыцця далёка ад роднай зямлі.
Былы паўстанец быў добрым канспiратарам. Ён пераехаў на Украiну i скончыў там юрыдычны лiцэй. Пасля гэтага Багушэвiч доўга працаваў судовым следчым на Украiне i ў Расеi.
Ён раскрыў шмат злачынстваў i дапамог многiм людзям. Францiшка паважалi, ён меў добрых сяброў і прыяцеляў.
Але сэрца клiкала яго туды, дзе жыў ягоны народ, дзе гучала багатая i мiлагучная беларуская мова, якую расейскiя чыноўнiкi называлi «мужыцкай» i «хамскай».
Зноў прайсцi па дарагiх яму з юнацтва вiленскiх вулiцах Багушэвiч змог толькi праз дваццаць гадоў.
Мужыцкi адвакат
Вярнуўшыся на Бацькаўшчыну, Францiшак Багушэвiч уладкаваўся ў Вiльнi на пасаду адваката ў акруговым судзе. Адвакаты займалiся абаронаю абвiнавачаных i пацярпелых. Багушэвiч заўсёды найперш браўся за справы сялянаў і гарадскiх беднякоў. Простыя людзi паважалi яго i за тое, што з беларусамi ён заўсёды гаварыў па-беларуску.
Жыхары Вiльнi ды навакольных вёсак і мястэчкаў з любоўю называлi Францiшка Багушэвiча “мужыцкiм адвакатам”. Аднак яшчэ амаль нiхто не ведаў, што ён не толькi абараняў беларусаў у судах, але i складаў на беларускай мове вершы.
«Дудка беларуская»
Першыя вершы Францішак напiсаў па-польску. Але ён адчуваў сябе сынам не польскага, а беларускага народа. Свайму народу паэт i пастанавiў прысвяцiць жыццё і творчасць.
У 1891 годзе ўбачыла свет першая кнiга Францiшка Багушэвiча. Гэта быў зборнiк вершаў «Дудка беларуская». У царскай Расеi друкаваць кнiгi на нашай мове забаранялася. Таму «Дудка беларуская» была выдадзеная за мяжой, а на яе вокладцы замест сапраўднага прозвiшча аўтара стаяў псеўданiм. Псеўданiм — гэта прыдуманае iмя i прозвiшча, якiмі часам карыстаюцца пiсьменнiкi, артысты, мастакi ды iншыя творчыя людзi. Багушэвiч выбраў сабе псеўданiм Мацей Бурачок.
«Дудка беларуская» пачыналася з прадмовы, дзе Багушэвiч баранiў нашу родную мову, якую расейская ўлада забаранiла i ў школах, i ў друкарнях, i ў цэрквах ды касцёлах. Мацей Бурачок пiсаў, што толькi цёмныя людзi завуць беларускую мову “мужыцкай”. Ён раiў чытачам вывучаць суседскiя мовы, але найперш ведаць сваю. Народ, што забыў сваю родную мову, ён параўноўваў з чалавекам, якi хутка памрэ.
“Шмат было такiх народаў, — пiсаў Багушэвiч, — што страцiлi найперш мову сваю, як той чалавек перад скананнем, катораму мову займе, а потым i зусiм замёрлi. Не пакiдайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлi!..”
Тады дзейнічаў царскi ўказ, які забараняў ужываць назву Беларусь у кнiгах i дакументах. Паэт смела сцвярджаў, што, нягледзячы на расейскi прыгнёт, Беларусь жыве. “Там яна, братцы, — гаварылася ў «Дудцы беларускай», — дзе наша мова жыве: ад Вiльнi да Мазыра, ад Вiцебска за малым не да Чарнiгава; там, дзе Горадня, Менск, Магiлеў, Вiльня i шмат мястэчкаў i вёсак”.
Кнiгу адкрываў верш «Мая дудка»:
Эй, скручу я дудку!
Такое зайграю,
Што ўсiм будзе чутка
Ад краю да краю!..
Забароненыя кнiгi
Праз год пасля «Дудкi беларускай» гэтаксама за мяжой выйшла асобнаю кнiжкай апавяданне Багушэвiча «Тралялёначка», а следам за iм новы зборнiк вершаў «Смык беларускі».
У тым часе паэт атрымаў ад сваяка спадчыну. Грошы дазволiлi Багушэвiчу разлiчыцца з пазыкамi i адбудаваць бацькоўскую сядзiбу ў Кушлянах. Ён звольнiўся са службы i цалкам аддаўся літаратурнай творчасцi.
Багушэвiч пiсаў новыя кнiгi, складаў слоўнiк беларускай мовы. Ягоныя вершы i апавяданнi вучылi людзей шанаваць родную мову, баранiць свой край ад чужынскай набрыдзі.
Пры жыццi Францiшка Багушэвiча яго творы былi забароненыя расейскімі чыноўнікамі. Дагэтуль невядома, дзе схавалi яны рукапiс ягонай трэцяй паэтычнай кнiжкi «Скрыпка беларуская». Знік з Віленскай друкарні і зборнік «Беларускія апавяданні Бурачка».
Але насуперак усяму гэтаму справа Багушэвіча засталася жыць. Творы паэта клiкалi на барацьбу за вызваленне нашай краiны ад расейскага панавання.
Запавет Францiшка Багушэвiча не забываць сваёй мовы, размаўляць на ёй, каб жыла Беларусь, мы павiнны памятаць i сёння. Бо калі не будзе беларускай мовы, знікне і нашая краіна.
Пытаннi i заданнi
1. Раскажы пра дзяцiнства i юнацтва Францiшка Багушэвiча.
2. Чаму Багушэвiч i ягоныя сябры сталi паўстанцамi? Дзе i разам з кiм ваяваў будучы паэт?
3. Што сталася з Багушэвiчам пасля паўстання 1863 года?
4. За што Францiшка Багушэвiча называлi “мужыцкiм адвакатам”?
5. Як называлася першая кнiга нашага знакамiтага паэта?
6. Пра што “Мацей Бурачок” пiсаў у прадмове да сваёй «Дудкi беларускай»?
7. Што ты даведаўся пра iншыя кнiгi Багушэвiча?
8. За што мы шануем Францiшка Багушэвiча сёння?
9. Якi верш Багушэвiча ты ведаеш? Прачытай яго на памяць.
10. Які галоўны запавет пакінуў нам Францішак Багушэвіч?
