Раздзел другі III 4
Каваля пагналі з палонам, дзяцей у яго не было, і Мірошка — што ж будзеш рабіць? — рашыў асталявацца ў ягонай хатцы.
Перш-наперш рыззём, што патрапілася пад руку, ён заткнуў акенца, у якім быў разарваны бычыны пухір. Потым назбіраў трэсак, дошак, аскабалкаў бярвенняў, якіх пасля пагрому шмат валялася на вуліцы, кінуў усё гэта ў астылую печ. З папялішча прынёс у бяросце вугольчыкаў, раздзьмуў агонь. Праз нейкі час весела загаманіла печ, полымя асвяціла куткі беднай хаты. На бажніцы Мірошка не ўбачыў каляровых дошак з выявай хатняга бога — пэўна, забралі друцкія воі — і ўзрадаваўся. Не будуць гнясці душу суровыя пільныя вочы, не трэба будзе, баючыся бога, сядзець маўчком, як рот замазаўшы.
Крыху перачакаўшы, Мірошка пайшоў на сваю сядзібу, каб адтуль прывесці маці ў хату Чухомы. Тоненька рыпеў пад нагамі цёмны снег. Ён быў цёмны ад змроку, попелу, сажы… Дзе-нідзе яшчэ датлявалі, свяціліся вугольчыкі на папялішчах.
Маці корпалася ў попеле.
— Мама! — ціха паклікаў Мірошка.
Яна рэзка азірнулася, і ён убачыў бліскучыя страшныя вочы.
— Дамажыр! — закрычала маці.— Ты вярнуўся, сынок!
— Я не Дамажыр, — яшчэ больш ціхім голасам адказаў Мірошка. — Пойдзем адсюль, мама.
— Хто ж ты? — уся ўстрапянулася, а потым сцялася, як бы чакаючы ўдару, маці.
— Я твой сын, — заплакаў Мірошка.
— Ты мой сын?
Маці асцярожна ўзнялася, нахіліўшы галаву, падышла на дыбачках да Мірошкі, пачала ўважліва ўглядацца ў ягоны твар. Яна нават дыхаць перастала. Яе твар быў амаль упрытык з тварам Мірошкі, і хлопчык убачыў, убачыў упершыню, сівыя валасы ў маці на скронях, тоненькія маршчынкі каля рота.
— Ты мой сын?
— перапытала маці і дакранулася лёгкімі халоднымі пальцамі да Мірошкавай шчакі.
— Я ведаю цябе! — раптам закрычала яна. — Ты забіў душу нашага продка. Навошта ты забіў яе?
Маці, сцяўшыся ў чорны палахлівы камяк, упала на зямлю, у попел. Мірошка нахіліўся над ёю, плачучы, пачаў гладзіць ёй валасы, цалаваць рукі. Ён усё-такі ўпрасіў, угаварыў маці, і яны пайшлі начаваць у хатку Чухомы.
Упершыню Мірошка адчуў, што залежыць сам ад сябе, што, як ні кінь вокам наўкруг, няма яго каму абараніць — ні спераду, ні ззаду. Застаўся ён, як дрэўца ў чыстым полі. Раней думалася прыкладна так: вось жывем мы, наша сям'я, доўга-доўга жыць будзем, потым памрэ бацька, потым маці, за імі Якаў, а за Якавам ужо я, Мірошка. Жыццё здавалася вечным. Як сцяной, ён быў адгароджаны ад смерці бацькамі, старэйшымі векам людзьмі. Смерць уяўлялася страшнай казкай, сном, у якога абавязкова будзе шчаслівы канец — ён, Мірошка, прачнецца. Зараз жа, упершыню за сваё нядоўгае жыццё, хлопчык зразумеў, што людзі жывуць і паміраюць не па чарзе, што некага, маладзейшага, бог можа паклікаць да сябе раней, чым старога.
Назаўтра маці адкапала на папялішчы два маленькія чарапы — Дамажыра і Тэклі. І гэта, аж Мірошка здзівіўся, адразу ж супакоіла яе. Яна болей не плакала, не хавалася ў цёмныя куткі, вочы пацяплелі. Яна адразу ж і Мірошку прызнала.
— Вось наша сямейка, — усміхаючыся сама сабе, лагодна сказала маці і паставіла чарапы на бажніцу. — Вернецца Якаў, і будзем жыць мы, Мірошка, як раней жылі. Улетку на Звонкім беразе кветкі рваць будзем.
Яна падперла шчаку тонкай рукою, знерухомела, усё глядзела і глядзела на маленькія задымленыя чарапы, і яны здаваліся ёй яе дзецьмі, жывымі, вяселымі, яснавокімі. Мірошка ж ні разу не адважыўся зірнуць на бажніцу, нават не хадзіў у той кут хаты. «Маці забудзецца пра іх, — думаў хлопчык, — і я іх закапаю там, дзе бацька ляжыць».
Так і пачалі жыць Мірошка з маці, ветрам бітыя, небам крытыя. А да вясны яшчэ было далёка. Зноў абрынуліся на пушчу і на Гарэлую Весь пякучыя завірухі. Зноў бог маразоў Зюзя страляў у камлях дрэў.
Маці нічога не рабіла, сядзела ля бажніцы, глядзела на чарапы дзяцей. Мірошка, знайшоўшы ў Чухомы трошкі гароху і рэпы, налаўчыўся варыць такую-сякую поліўку. Ён быў увесь перапэцканы сажай, збіў рукі аб гаршкі і дровы. Так цягнуліся дні. Мірошка згубіў лік гэтым дням, адчуваў, як паступова прытупляецца, цішэе душа, як ужо нецікава глядзець на прыгожае чырвонае неба на захадзе, на срэбныя ад лёгкага снегу галінкі дрэў, на мудрагелістыя сляды розных звяроў, што ўначы падыходзілі да іхняй хаткі. Адно хацелася — спаць, заплюшчыць вочы і спаць, згарнуўшыся ў клубок.
Але аднойчы маці як бы скінула з сябе злое закляцце. Гэта было раніцою. Маці слаба войкнула, нейкім дзіўным прасветленым позіркам глянула на Мірошку, глянула на бажніцу, дзе стаялі чарапы, хуценька загарнуўшы ў посцілку, панесла іх на ялань і там закапала. Потым прыбегла з ялані, чыста падмяла хату, пачала паліць у печы, нагатавала ў дубовыя ночвы вады, распранула Мірошку, мыла яго, націрала пахучым зеллем, выцерла насуха, прычасала валасы.
— Устала я, сынок, з божай пасцелі,— радасна сказала маці Мірошку. — Думала, што памру, цябе аднаго пакіну. Але вярнуў мне бог памяць. Памолімся, сынок.
Яны апусціліся на калені, і мо ўпершыню за доўгі час Мірошка маліўся шчыра і апантана, са светлымі слязамі на вачах.
Добра, калі ёсць маці! Ах, як гэта добра! Чалавек, асабліва маленькі чалавек, не можа без маці. Як сонца, узыходзіць яна над сынавым ложкам. Як белы непагасны месяц, асцярожна стаіць над сынам уначы, глядзіць, ці не мулка яму спаць, ці не млосна, ці не хоча ён папіць халоднай вады, ці цёпла ўкрыты ногі мяккай барсуковай шкурай.
«Раскажы мне, мама, казку. Хай вые за сцяной вецер, хай калоціцца наша хатка, хай нас толькі двое, толькі двое перад гэтай ноччу і перад цэлым жыццём. Мы — адна кроў, адна душа, адна сляза, адно дыханне. Раскажы мне, мама, казку».
Маці прыбірала ў хаце, варыла есці, а Мірошка, з чырвонымі ад марозу рукамі, гойсаў па лесе, прыглядваўся да звярыных слядоў-хадоў, цікаваў за дупламі, адкуль можа ў любы міг выглянуць пушыстая мордачка якога-небудзь звярка. Цяжкі лук Чухомы цягаў ён на правым плячы.
Аднойчы белы зайчык выскачыў, выкаціўся з невысокага, засыпанага снегам асінніку, стаў на доўгія заднія лапы, памахаў кароценькімі пярэднімі, быццам некаму пагразіў. Ён быў як гарэзлівае дзіця.
Мірошка, суцішваючы хваляванне, нацягнуў цеціву з пругкіх бычыных жыл. Свіснула цяжкая кляновая страла з алавяным наканечнікам, і заяц, разы са два перакуліўшыся, упаў, паторгаў лапамі, заціх. Мірошка, кінуўшы ад радасці лук, падбег да яго, нецярпліва схапіў першую ў сваім жыцці здабычу. Як хацелася яму, каб бачыў яго ў гэты міг стрый Якаў!
Ды ў наступныя дні паляўнічае шчасце адвярнулася ад яго. Як ён ні стараўся, як ні бегаў па зімовай пушчы, ні птушынага пёрка, ні звярынага хвосціка не ўдалося яму здабыць. Быццам нехта зачараваў ягоны лук. Стрэлы чамусьці ляцелі ў бок ад звяр'я, бяссільна ўпіваліся ў снег. Мірошка аж заплакаў аднойчы.
Пайшла на паляванне маці, але і яна вярнулася з лесу з пустымі рукамі. Голад пастукаўся ў іхнюю хатку, уладна адчыніў дзверы ды так і пасяліўся разам з Настассяй і Мірошкам.
